Akarsuyun içerisinden geçtiği yatağı kazması ve kopardığı parçacıkları taşıması olayına aşındırma denir. Akarsular kimyasal ve fiziksel (mekanik) yollarla aşındırma yaparlar. 1. Kimyasal aşındırma: Sıcaklığın yüksek olduğu zamanlarda veya sürekli sıcak bölgelerdeakarsuların geçtikleri yeri eritmesiyle yaptığı aşındırmadır. 2. Fiziksel (Mekanik) aşındırma: Akarsular eğime bağlı olarak kazandıkları güçleyatağındaki kayaları parçalayarak aşındırır. Akarsular genelde fiziksel yolla aşındırma yaparlar. Akarsuların fiziksel aşındırması üç şekilde olur. a. Derine aşındırma: Akarsuların yatağını düşey doğrultuda ışındırarak deniz seviyesine indirmeye çalışmasıdır. b. Yana aşındırma: Akarsuların içlerindeki materyallerle birlikte eğimin azaldığı yerde salınımlar yaparak yanlara çarpması sonucu meydana gelen aşındırmadır. c. Geriye aşındırma: Akarsularda su miktarı en çok ağız kısmında olur. Çünkü bu kısımda akarsu bütün kollarından aldığı suyu taşır. Bu kesimdeki su fazlalığı nedeniyle akarsular yataklarını denize döküldükleri yerden başlayarak geriye doğru aşındırmaya başlarlar. Böylece aşınan nokta kaynağa doğru kayar ve zamanla akarsu üzerindeki şelaleler ortadan kalkar. Buna geriye doğru aşındırma denir. Geriye doğru aşındırma ile akarsular çevredeki küçük akarsuları kollarıyla birlikte kendisine bağlar. Buna akarsu kapması veya kapma denir Akarsular vadilerini kazıp derinleştirdikçe yataklarının eğimi gittikçe azalır. Bu yüzden zamanla akış yavaşlar aşındırma eski hızını kaybeder ve en sonunda hemen hemen sona erer. Akarsu yatağında artık başlangıçtaki pürüzler şelaleler ortadan kaldırılmış olur. Bu duruma erişen bir akarsuyun ağzından kaynağına doğru uzanan profili iç bükey bir eğri halindedir. Buna denge profili denir. Denge profiline ulaşmış bir akarsuda; Yatak eğimi azalmıştır. Akış hızı azalmıştır. Aşındırma gücü azalmıştır. Su potansiyeli azalmıştır. Enerji üretimi için elverişsizdirler. Üzerinde ulaşım ve taşımacılık yapılabilir.
Akarsular ile İlgili Terimler 1. Akarsu kaynağı: Akarsuyun doğduğu yerdir. 2. Akarsu ağzı: Akarsuyun herhangi bir denize veya göle döküldüğü yerdir. 3. Akarsu yatağı: Kaynakla ağız arasında uzanan akarsuyun içinden aktığı çukurluktur. 4. Akarsu vadisi: Akarsuların içinde aktıkları yatağı aşındırmalarıyla ortaya çıkan çukurluktur. 5. Akarsu havzası: Akarsuyun koları ile birlikte sularını topladığı alana denir a. Açık Havza: Sularını denize ulaştırabilen akarsulara açık havza denir. b. Kapalı Havza: Akarsular topladıkları suyu denize ulaştıramıyorsa kara içinde bir göle dökülüyorsa veya yer altına sızıyorsa bu tür akarsuların havzası kapalı havzadır. 6. Su bölümü çizgisi: İki akarsu havzasını birbirinden ayıran sınırdır. Genellikle dağların doruk noktalarından geçerler. 7. Akarsu ağı (Akarsu drenajı): Akarsu havzası içindeki kollarıyla birlikte bir ağ oluşturur. Buna akarsu ağı (drenajı) denir. Havzanın eğimi yapıyı oluşturan taşların cinsi ve tabakaların özelliklerine göre değişik tipte akarsu drenajları oluşur. 8. Akarsu debisi (akımı): Akarsu yatağının herhangi bir kesitinden geçen su miktarının m3/sn cinsinden değeridir. 9. Akarsu rejimi: Akarsuyun yıl içerisindeki debi değişiklikleridir. Akım düzeni olarak da adlandırılır. Su seviyesinde fazla değişiklik olmayan akarsuların rejimleri düzenlidir. Aylara ve mevsimlere göre seviye değişikliği fazla olan akarsuların rejimleri düzensizdir. 10. Akarsu hızı: Akarsuyun birim zamanda aldığı yoldur (m/sn). Akarsu hızı muline denilen bir araçla ölçülür. 11. Hız çizgisi: Akarsu hızının en fazla olduğu noktaları birleştiren çizgidir. 12. Sürekli akarsu: Yatağında her zaman su bulunduran akarsudur. 13. Geçici akarsu: Yatağında her zaman su bulundurmayan bazen kuruyan akarsudur. 14. Taban seviyesi: Akarsular aşındırmalarını derine yana ve geriye doğru yaparlar. Hiçbir akarsu yatağını deniz seviyesinin daha altına kadar ışındıramaz. Bu seviyeye taban seviyesi denir. 15. Yamaç gerilemesi: Özellikle nemli iklim bölgelerinde yamaçlar hem alttan hem de sel sularıyla üstten aşınırlar. Bunun sonucunda yamaç gerilemesi olayı meydana gelir ve yamaç profili oluşur. AKARSULARIN REJİMLERİ VE DEBİLERİ Akarsu rejimi: Akarsuyun debisinin yıl içersinde gösterdiği alçalma yükselme halindeki seviye değişikliğidir. Akarsuyun debisi: Akarsuyun her hangi bir yerindeki enine kesitinden 1sn?yede gecen su miktarına debi denir. Rejime etki eden faktörler 1) Yağış rejimi 2) Yağış biçimi 3) Akarsu kaynağı 4) Sıcaklık ve buharlaşma 5) Havzanın genişliği 6) Arazinin şekli ve eğimi Debiye etki eden faktörler: 1) İklim (yağış sıcaklığı) 2) Bitki örtüsü 3) Havzadaki büyük kaynaklar ve yer altı suları 4) Yatağın geçirimliliği 5) Dağlardaki kar kalınlığı 6) Göller 7) İnsan AKARSU REJİM TİPLERİ a) Yağmur Suları İle Beslenen Akarsular: Akdeniz ikliminin görüldüğü yerlerdeakarsularda yazın seviye düşmesi kışında seviye yükselmesi görülür. Karstik kaynaklarla beslenen akarsularda seviye düşmesi fazla olmaz. Akdeniz akarsu rejimibarajın olmadığı akarsu veya kolunda görülür. Örnek: Baraj olan Seyhan-Ceyhan-Gediz-Manavgat gibi akarsular doğal özelliğini kaybetmiştir. b) Kar ve Buz Suları İle Beslenenler: Bu rejim yağışın büyük bölümünün kar şeklinde düştüğü yüksek dağlardan kaynağını alan akarsularda görülür. Örnek: D. Karadeniz ve D. Anadolu akarsuları. Bu tip akarsularda akım seviyesi Mart- Ağustos arasında yükselir kışın düşer. c) Kaynak sularıyla beslenenler: Örnek: Manavgat ve Köprücay?dır. d) Gölden çıkan akarsular: 1-Beyşehir gölünden çıkan ve Konya arazisini sulayan Çarşamba suyu 2-Eğirdir gölünden çıkan Kovada çayı. 3-Manyas gölüne ulaşıp tekrar gölden çıkan Koçaçay 4-Ulubat gölünü ulaşıp tekrar gölden çıkan Kemalpaşa- Orhaneli 5-Erzurum ovasının doğu ve güneyindeki bataklık ve göllerden çıkan Karasu 6-Çıldır gölünden çıkan Arpaçay e) Karma rejimli akarsular: Ülkemizdeki büyük akarsulardan Kızılırmak YeşilırmakSakaryaFırat ve Dicle önemli karma rejimli akarsulardandır.bu tür akarsular farklı iklim bölgelerinden beslenir.
AKARSULARIN AŞINDIRMASIYLA OLUŞAN YER ŞEKİLLERİ 1. Vadiler a. Boğaz Vadi (Yarma Vadi): Yüksek dağ sıralarını enine yarıp geçen akarsular bu tür vadiler oluştururlar. Vadilerin yamaçları oldukça diktir ve vadi dardır. Türkiye'de Kızılırmak Yeşilırmak Fırat Sakarya Seyhan ve Göksu nehirleri ile Zap suyu böyle vadilerden akarlar. b. Kanyon Vadi: Yamaçlardaki farklı aşınma sonucu basamaklı bir biçimde oluşan vadi tipidir. Yamaçlar oldukça dik ve derindir. Genellikle kolay aşınabilen kalın kalker tabakaları içerisinde oluşurlar. Kanyon vadiler Türkiye?de pek yaygın değildir. Akdeniz Bölgesi?ndeki Göksu vadisinde kanyonlar görülür. c. Çentik (Kertik) Vadi: Akarsu yatağında aşındırma derine doğru sürüyorsa ?V? şekilli vadiler oluşur. Bu tür vadilere çentik vadi adı verilir. Çentik vadiler ülkemizde en yaygın olan vadi tipleridir. Dağlık alanlarda bu tür vadilere sıkça rastlanır. d. Yatık yamaçlı vadi: Farklı aşınma sonucunda farklı yükseklikteki yamaçlara sahip olan vadi tipidir. Akarsu yatağının eğiminin azaldığı yerlerde görülür. e. Tabanlı vadi: Akarsu aşındırmasının ileri safhalarında oluşan vadi şeklidir. Vadi tabanı ova özelliği kazanır. Vadi yamaçları iyice yatıklaşır ve belirginliğini kaybeder. Türkiye?de özellikle Batı Anadolu?da bu tür vadiler yaygındır. 2. Menderesler Akarsular eğimlerinin azaldığı yerlerde kıvrılarak akarlar. Hem aşındırma hem de biriktirme sonucunda bu kıvrımlar daha da genişleyerek menderesleri oluştururlar.Hem aşındırma hem biriktirme şeklidir. Mendereslerde yana aşındırma fazla olduğu için sık sık yatak değiştirirler. Ülkemizdeovaların tabanlarında ve olgun vadilerdeki akarsular menderesler çizerek akarlar. Menderesler oluşturan bir akarsuyun; Yatak eğimi azalmıştır. Akarsu hızı azalmıştır. Uzunluğu artmıştır. Aşındırma gücü azalmıştır. Biriktirme faaliyetleri yaygındır. 3. Kırgıbayır (Badlands) Şiddetli yağmurların oluşturduğu selinti suları bitki örtüsünün bulunmadığı ve kolay aşınabilen arazileri aşındırır. Bunun sonucunda arazi yüzeyi girintili çıkıntılı bir görüntü alır. Bu tür arazilere kırgıbayır adı verilir. Kırgıbayır özellikle sağanak yağışların görüldüğü yarı kurak bölgelerde daha sık meydana gelir. Türkiye?de İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygındır. 4. Çağlayan ve Çavlanlar (Şelaleler) Akarsu yataklarında bazen bazı tabakalar aşınmaya karşı farklı direnç gösterirler. Bunun sonucunda da basamaklar oluşur. İşte akarsuların bu basamaklardan akan kısımlarına çağlayan adı verilmektedir. Eğer basamaklar yüksekçe ve düşen su miktarı fazla ise böyle kısımlar da çavlan veya şelale olarak isimlendirilir. Ülkemizdeki en tanınmışları Manavgat Çağlayanı ile Düden Muradiye ve Gürlevik şelaleleridir. Çağlayan ve çavlanlarda suların yüksekten düştüğü kısım aşınırsa derin oyuklar oluşur. Bu oyuklara dev kazanı adı verilir 5. Peribacaları Volkanik arazilerde selinti sularının aşınmaya karşı farklı dirençteki tabakaları aşındırması sonucunda oluşan şekillerdir.Oluşumunda volkanik tüflü arazisel ve yağmur sularıbitki örtüsünün az olması ve rüzgar etkilidİR. Türkiye?de Nevşehir Ürgüp Göreme Avanos çevresinde yaygındır. 6. Peneplen (Yontukdüz) Akarsuların ve akarsularla birlikte diğer dış kuvvetlerin yeryüzünü aşındırması sonucunda deniz seviyesinde hafif dalgalı düzlükler oluşur. Bunlara peneplen (yontukdüz) adı verilir. Ülkemiz yeryüzü şekilleri IV. jeolojik zamanın başlarında toptan yükseldiği için iç kısımlarda peneplen izlerini görmek mümkündür. AKARSULARIN BİRİKTİRMESİYLE OLUŞAN YER ŞEKİLLERİ AKARSULARDA BİRİKTİRME Akarsuların biriktirme yapabilmesi için; ? Eğimin azalması Suyun azalması ? Akarsu hızının azalması Akarsu yükünün artması gereklidir. Bu faktörler bir arada olunca akarsuyun gücü azalır ve biriktirme başlar. AKARSU BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ 1. Birikinti Konileri ve Yelpazeleri Dağ yamaçlarından düzlüğe inen akarsular taşıdıkları materyalleri eğimin azaldığı yerlerde yarım koni şeklinde biriktirirler. Bunlara birikinti konisi denir. Akarsuların taşıdıkları maddeler ince ise geniş bir alana yelpaze gibi yayılırlar. Bunlara da birikinti yelpazesi denir. Ülkemizde dağ eteklerinde bu tip şekillere sıkça rastlanır. 2. Dağ Eteği Ovaları Dağ eteğinde eğimin azaldığı yerlerde meydana gelen birikinti konileri ve yelpazelerinin zamanla yanlara doğru büyüyerek birleşmeleri sonucu oluşan ovalardır. Bursa ovası Uludağ?ın eteğinde oluşmuş bir dağ eteği ovasıdır. 3. Dağ İçi Ovaları Dağ içlerinde eğimin azaldığı yerlerde akarsuyun taşıdığı malzemeleri biriktirmesi sonucu oluşan düzlüklerdir. Engebeli ülkelerde daha fazla oluşur. Malatya Muş Elazığ ovaları bu şekilde oluşmuşlardır. 4. Taban Seviyesi Ovaları Akarsuların denize yaklaştıkları yerlerde taşıma gücü azdır. Böyle yerlerde akarsulartaşıdıkları malzemeleri biriktirirler ve ova yüzeyini alüvyal dolgu alanı haline getirirler. Böyle oluşan düzlüklere taban seviyesi ovası veya alüvyal taşkın ovası denir. 5. Delta Ovaları Akarsuların taşıdıkları malzemeleri deniz içerisinde biriktirmesi sonucu üçgene benzeyen düzlükler meydana gelir. Bunlara delta ovası adı verilir. Delta ovalarının oluşabilmesi için Akıntıların olmaması Akarsu yükünün fazla olması Gel - git genliğinin az olması Kıyının sığ olması gerekir Türkiye?de birçok delta ovası vardır. Başlıcaları Çukurova Bafra ve Çarşamba ovalarıdır. 6. Taraçalar (Sekiler) Alüviyal tabanlı vadi üzerindeki akarsuların yeniden canlanarakyatağını kazması sonucunda oluşan yüksekte kalmış eski vadi tabanlarıdır. Türkiye?deçeşitli zamanlarda epirojenik hareketler görüldüğü için vadiler boyunca taraçalar görülür. 7. Kum Adacıkları Akarsu eğiminin azaldığı ve yatağın genişlediği yerlerde taşınan alüvyonlar ve kumlar küçük adacıklar şeklinde biriktirilir. Bunlara kum adacıkları denir. Alıntı
