Ay ve Güneş Tutulmaları

'Coğrafya' forumunda Uygu tarafından 26 Eyl 2012 tarihinde açılan konu

  1. Uygu

    Uygu New Member

    Tutulmalar çok eskiden beri bilinen gök olaylarıdır. Yer ve Ay diğer gezegenler gibi Güneş’ten aldıkları ışınları yansıtarak kendilerini gösterirler.
    Ay, Yer çevresinde; Yer, Ay ile birlikte Güneş çevresinde yörüngesel hareketlerini yaparken Güneş’e dönük yüzleri aydınlık, öbür yüzleri karanlıktır ve karanlık taratta uzayda birer gölge konisi oluştururlar.
    Ay’ın Yer’e ilişkin gölge konisine girmesi ile Ay tutulması, Ay’ın gölge konisinin yer üzerine düşmesi ile Güneş tutulması olayı meydana gelir.

    Ay ve Güneş tutulmaları Ay, Güneş ve Yer’in uzayda biribirlerine göre konumlarının bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Bunlardan birinin gölge konisinin diğeri üzerine düşmesi için bu üç cismin yaklaşık aynı doğrultuya gelmiş olmaları gerekir. Bu da ancak Ay’ın yeniay ve dolunay evrelerinde mümkün olur. Eğer Ay’ın yörünge düzlemi tam olarak Yer’in yörünge düzlemi, ile çakışık olsa idi; her dolunay evresinde Ay tutulması ve her yeniay evresinde Güneş tutulması meydana gelirdi.

    Fakat iki düzlem arasında yaklaşık 5° lik bir açı vardır ve tutulmalar ancak özel bazı koşulların sağlanması sonucu meydana gelir. Bu özel koşullar bugün çok iyi bilinmektedir ve gelecekte olacak Ay ve Güneş tutulmaları önceden çok duyarlı bir şekilde hesap edilebilmektedir.

    Geleceğe ilişkin tutulmaların hesaplanması çok eski tarihlerden beri yapılagelmiştir. ilk olarak M.O 584 yılında Thales bir Güneş tutulması zamanını önceden hesaplamıştır. Bir yılda iki ile yedi arasında tutulma gerçekleşebilir.

    Güneş tutulması yalnız Ay’ın gölge konisinin Yer’e değdiği bölgelerde ve zamanlarda görülür .
    [​IMG]Güneş Tutulması


    [​IMG]
    Ay tutulması ise tutulma esnasında Ay’ın görülebildiği her yerden izlenir. Ay tutulması olayını izleme olasılığının Güneş tutulması olayını izlemeden daha çok olduğu açıkça görülüyor.

    [​IMG]Ay Tutulması

    Tutulmalar ancak yeniay ve dolunay evrelerinin düğümler yakınında olması hâlinde meydana gelebilir. Ay ve Güneş disk biçiminde görülen küresel şekiller olduklarından tam düğüm noktalarına gelmeden de örtmeler olabilir. Ay’ın Yer çevresindeki yörünge düzlemi ile ekliptığın kesişme noktalarına, Ay’ın düğüm noktaları denir. Ay onbeş gün aralıklarla ekliptiğin güneyinden kuzey yanına geçer. Bu noktaya, çıkış düğümü denir. 15 gün sonra ekliptiğin kuzey yanından güney yanına geçer. Bu noktaya da iniş düğümü denir.


    Ay’ın düğüm noktaları da sabit değildir. Ekliptik üzerinde dönemi 18.6 yıl olan bir dolanma hareketi yaparlar.


    Yer ve Ay (2) konumunda iken bir Güneş tutulması olacaktır. Bundan 14 gün sonra, Yer’in gölge konisi iniş düğümünden çok uz aklaşmam iş olacağından bu Güneş tutulmasından 14 gün sonra bir Ay tutulması olabilir. Buradan da anlaşıldığı gibi uygun koşulların gerçekleştiği durumlarda bir ayda bir kaç tutulma olabilir. Böyle bir durumda iki Güneş ve bir Ay tutulması olabilir. Güneş ve Yer’in ortak dış teğetleri çizilirse,

    Ay, AB aralığına geldiğinde bir Güneş tutulması ve CD aralığına geldiğinde bir Ay tutulması olur.

    Ay yörüngesinin bu iki teğet arasında kalan parçalarından tutulma olasılıkları bulunabilir. AB yayı, CD yayından büyük olduğu için Güneş tutulması olasılığı daha çoktur. Burada düğümler çizgisinin Güneşlen geçmesi hâlinde bir ay içinde bir kaç tutulmanın olacağını gördük. Yer, yörüngesi üzerindeki dolan im in ı bir yılda tamamladığına göre, böyle bir tutulmadan 6 ay sonra yine düğümler çizgisi Güneşlen geçecek ve yine tutulmalar olacaktır. Bir önceki durumda çıkış düğümünde olan Güneş tutulması burada iniş düğümündedir. O hâlde tutulmaların olduğu bir aydan yaklaşık altı ay sonra ikinci tutulmalar beklenmelidir.

    Ay Tutulmaları

    Tam, parçalı ve gölgeli olmak üzere üç tür Ay tutulması vardır. Güneş ile Yer kürelerinin iç ve dış ortak teğetlerini çizelim .
    Dış teğetlerin oluşturduğu koninin Güneş’in öbür yanında kalan ” tam gölge konisi ” ile iç teğetlerin oluşturduğu koni arasında kalan uzay parçası ” yarı gölge konisi” dir.


    Yarı gölge konisi içinde kalan yerler ancak Güneş’in bir kısmından ışık alabildiği için cismin parlaklığı da sönükleşir. Yer’e ilişkin tam gölge konisinin tepesi Yer’den ortalama olarak 1 382 000 km uzaktadır. Ay’ın yörüngesi, düğümler çizgisinin Güneşlen geçmesi hâlinde gölge konisinin tabanına yakın yerinden geçer. Bu uzaklıkta, tam gölge konisinin kesit dairesinin çapı yaklaşık 2.5 Ay çapı kadardır.


    Ay’ın gökteki hızı yaklaşık olarak bir Ay çapı kadardır. Bu durumda, Ay’ın tam gölge konisine girmeye başlaması ile çıkması arasında 2- 3 saatlik zaman geçer. Ay’ın tam tutulmada kalma süresi bir saatten daha uzun olabilir. Yer- Güneş, Yer- Ay uzaklıkları her konumda değiştiğinden bu süreler her dönem farklı olur. Ayrıca, Ay’ın yörünge hızı da sabit değildir. Bir tutulma konumunda düğümlerden biri “tam gölge konisi” nin ortasında bulunursa Ay bu gölgeye girer ve bir “tam tutulma” olur.

    Eğer düğüm noktası tam gölge konisinin tam ortasında değil biraz kenarda ise Ay bu koniyi kesip geçer ve bir parçalı tutulma olur. Düğüm noktası yarı gölge konisinin içinde olursa Ay yalnız yarı gölgeden geçer. Buna gölgeli tutulma denir. Düğümler koni ekseninden 10° den daha uzakta olunca hiç bir tutulma gerçekleşmez. Tam Ay tutulması olduğu zaman, Ay tam karanlık olmaz. Bakır kırmızısı rengini alır. Bunun nedeni, Yer atmosferindeki kırılmadır.



    Yukarıdaki şekilde çizdiğimiz teğet ışınlar Yer atmosferinden geçerken kırmızı ışık maviye oranla daha az kırılır ve daha az soğurulur. Böylece Ay’ın geçtiği koni içinde bir parça kırmızı ışık bulunur. Tutulma sırasında Yer kürenin karanlık yanında Ay’ı gören her yerde Ay tutulması gözlenebilir. Yerin gölge konisi ile Ay’ın arakesitinin çember yayı şeklinde oluşu, Yer’ın yuvarlak olduğuna ilişkin bir kanıt olarak eskiler tarafından da kullanılmıştır.

    Güneş TutulmalarıTam tutulma, parçalı tutulma ve halkalı tutulma olmak üzere, üç tür Güneş tutulması vardır. Ay’ın gölge konisinin tepesi Ay’dan yaklaşık 375000 km uzakta bulunur.

    Ay’ın Yer yüzeyine uzaklığı 350000 km – 400000 km arasında değişir Ay, Yer’e en yakın olduğu zaman gölge konisinin tepesi Yerin içinde kalır. Koninin Yer küre ile arakesiti, bozulmuş bir elips şeklindedir. Genişliği en fazla 270 km olabilir. Bu. gölge konisi ile Yer kürenin arakesit çapıdır. Bu gölgenin Yer üzerindeki ilerleme hızı 30 km/dk dır.

    Buna göre, Yer üzerinde belli bir yerde tutulma süresi en fazla 270:30=9 dakika olur.

    Halkalı tutulma ise en fazla 10 dakika sürer. Yer üzerinde tam gölge konisinin içinde kalan yerlerdeki gözlemciler için Ay diski, Güneşi tam olarak örter ve bir tam Güneş tutulması olur.

    Yarı gölge konisi içinde kalan bölgelerde, parçalı Güneş tutulması izlenir. Ay, Yer’den çok uzak olduğu zaman tutulma konumu gerçekleşirse, koninin ancak uzantısı Yer’e ulaşabilir. Bu uzantı koni içinde kalan yerlerden, Güneş’in kenarı halka şeklinde görülür. Buna, halkalı Güneş tutulması denir. Kimi zaman halkalı başlayan bir tutulma daha sonra gölge konisinin tepesinin Yer’e değmesi ile tam Güneş tutulmasına ve onun ötesinde tekrar halkalı Güneş tutulmasına dönüşür. Bir tam Güneş tutulması anında, hava birden soğur ve gökte yıldızlar görünmeye başlar, gök koyu mavi bir renk alır.


    Tutulmaların TekrarıBir tutulmanın 6585 gün sonra aynı şekilde tekrar meydana geleceği Babilliler tarafından hesap edilmiştir. Bu süreye, bir “Saros dönemi” denir. Bu süre 18 yıl 11 gündür.

    Saros döneminin neyi ifade ettiğini daha iyi anlamak için birbirine eşit iki tutulmanın hangi koşullar altında meydana gelebileceğine bakmak gerekir. Genel olarak bir tutulmanın olabilmesi için Ay’ın yeniay veya dolunay evresinin zamanı ile düğümlerden birinden geçme zamanı birbirine yeteri kadar yakın olmalıdır.

    Ay, bir düğüm noktasından geçtikten bir ejder ayı (=27.2122 gün) sonra tekrar aynı düğüm noktasından geçer. Ay, uygun bir evreden geçtikten bir kavuşum ayı (=29.5306 gün) sonra tekrar aynı evreden geçer. Örnek olarak, Ay tutulması olayını alalım: Ay tutulması dolunay evresinde ve düğümler çizgisinde olur. Ay’ın tekrar dolunay evresinde görülebilmesi için, kavuşum ayının bir tam katı kadar zamanın.
    Ay’ın tekrar düğümler çizgisinde bulunması için de ejder ayı süresinin bir tam katı kadar zamanın geçmesi gerekir.

    Ayrıca Yer ile Ay arasındaki uzaklığın göz önüne aldığımız tutulmadaki uzaklık kadar olmalıdır. Bunun için de ayrıksı! ay -27 5545 gün) süresinin herhangi bir tam katı kadar sürenin geçmesi lazımdır.

    Geçmişte meydana gelen bir tutulmanın aynen tekrarı için bu gök cisimlerinin yeniden aynı konuma gelmeleri gerektiği açıktır. Gerekli hesaplama yapılırsa, geçmesi gereken sürenin ortalama olarak: 6585.34 gün= 18 yıl, 11.3 gün olduğu bulunur.

    Bu ise yaklaşık olarak: 223 kavuşum ayı, 242 ejder ayı ve 239 ayrıksıl ay eder. Güneş tutulması için de Ay, yeniay evresinde olmak kaydı ile burada söylenenler geçerlidir.


    ALINTI
     

Bu Sayfayı Paylaş