Atasözleri Bilinen en eski Türk lûgatı Dîvân ü Lûgât-it Türkde külliyetli miktarda atasözü bulunduğu bunların ise türlerinin günümüze ulaşmış belki en eski numûneleri olduğu malûmdur. Dîvandaki bu atasözlerinin misâl getirilmek üzere kullanıldıkları da bilinen bir gerçektir. Dîvân ü Lûgât-it Türkde Türkçe kelime olarak lûgatte müellifince kurulan cümleler içinde ve misâlen getirilen ata sözlerinde dörtlüklerde ve beytlerde kullanılmıştır. Türkçe kelimeleri lûgat yapmak eser müellifinin zâten asıl maksadıdır. Yine müellifin bu lûgatleri açıklamak için kurduğu alelâde cümlelerde kullanılan Türkçe ise kendisine âittir. Bu kelimeler ve alelâde cümleler kelime morfolojisi veyâ gramer kâidexleri açısından ehemmiyeti hâiz olabilirlerse de yine misâl getirmek için Kaşgarlı Mahmud Beğin eserinde kullandığı ata sözleri Türkçenin anonim kültür sanat ve edebîyât ürünleridirler. Bu bakımdan bu önemli edebiyat unsuxrunu bir arada görebilmek maksadıyladaha önce derlenmiş olmalarına rağmen bu ata sözlerini bir kere daha derlemeyi uygun bulduk. Burada şunu da belirtelim ki bu derlemeyi yapan kişinin görüşü bâzı Türk ata sözlerindeki açık veyâ kapalı anlatımlar sanki Türk Töresinin maddelerini muhtevîdirler. Dîvân ü Lûgât-it Türkde 1. ciltte 163 2. ciltte 51 ve 3. ciltte 104 adet olmak üzere toplam 318 adet Sab denilen ata sözü vardır. Bunların 3 adedi kendilerine ata sözü denilmesine rağmen lûgatte geçen bâzı kelimelerin cümle içindeki kullanılışını göstermek için kurulmuş basit misâl cümleleridir. 1. cilt 369daki 0l keçişni sub iletti yâni O keçisini suya götürdü ile 1. cilt 386daki Ol kulın tepik tepdi yâni O adamını tekmeledi cümlelerinin ata sözü oldukları söylenemez. 1. cilt 244deki Oñay irpeldi iş ise düzeltilerek Oñay iş irpeldi yâni Kolay iş biçildi bitirildi hâline sokulsa bile bu sözün ata sözü ile bir ilişkisi yoktur. Bu bakımdan ata sözü denilen 318 adet deyişten 315 adedi gerçek ata sözüdür. Bu 315 adet ata sözünün 3′ü 3 defâ 26′sı da 2 defâ ya aynen veya çok az farklılıklarla mükerreren kullanılmışlardır. Böylece ziyâde olanlarının adedi 32′dir ve 315ten tenzil edildiklerinde ata sözlerinin sayısı 283′e iner. Maamâfih bu takdimde ziyâde geçen bu ata sözlerinin DLT Tercümesindeki yerleri de belirtildi ve farklı olanların içlerinden akla en yakın olanı yazıldı. Ayrıca yemîn etmek için kullanılan bir mesel de ata sözü gibi kabûl ile yukarıda tadâdı yapılan 28 sayısının içine bu dahî dâhil edildi. Ata sözleri sözün ilk kelimesinin baş harfine göre abaça düzeni ile dizildi. Yanına Tercümedeki yeri işâretlendi. Bu işâretlerde Romen rakamı ile cildi Latin raxkamı ile de sahifesi gösterildi. Ayrıca ata sözünün altında sözün yaşayan Istanbul Türkçesine çevirisi verildi. (Aşkla İlgili Beyitler) Üdik otı tutunup öpke yürek kagrulur Özüm mening budursın otı anıng çaklanurAşk ateşi tutuşunca ciğer yürek kavrulur; Benim özüm bıldırcın onun aşk ateşinde döner. Köngli köyüp kanı kurıp ağzı açıp katgurar Sızgurgalır üdikler essiz yüzi burkurar Gönlü yanar kanı kurur; ağzını açıp güler; Aşktan erimek üzredir vah yazık yüzü solar. Kizlep tutar sevüglüg adrış küni belgürer Başlıg közüg yapsama yaşı anıng savrukar Gizleyip durduğu aşk ayrılış günü anlaşılır; Yaralı gözü kapama onun yaşı savrulur. (Hikemî Beyitler) Erdi uza erenler erdem begi bilig tag Aydı öküş öğütler könglüm bolur angar sag Geçmişte vardı erenler erdem beyi bilgi dağdı; Söylediler çok öğütler andıkça gönlüm sağaldı. Bardı eren konuk körüp kutka sakar Kaldı yavuz oyuk körüp evni yıkar Gitti misafiri uğur sayan erler Kaldı kötüler hayal görse evin yıkar. Algıl öğüt mendin oğul erdem tile Boyda ulug bilge bolup bilging ula Ey oğul benden öğüt al erdem dile; Halk içinde ulu bilge ol bilgin yayıla. Öç kek kamug kişining yalmguk üze alım bil Edgülüküg ugança eliging bile telim kil Öç herkesin insan üzerindeki borcudur bil; İyiliği elin yettiği ölçüde çok kıl. Körklüg tonug özüngke tatlıg aşıg adınka Tutgıl konuk agırlıg yadsun çavmg budunka Güzel giyimi kendine tatlı aşı başkasına; Konuğa itibar et yayılsın ünün buduna. Kışka itin kelse kah kutlug yay Tün kün keçe alkmur ödlek bile ay Kışa hazırlan gelse de kutlu yaz Tükenir zaman ve aylar geçmekle gece gündüz. Erdem tile ögrenüpen bolma küvez Erdemsizin ögünse engmegüde enger Erdem dile öğrenerek olma mağrur Erdemsiz ögünse de imtihanda şaşar. Kut kıvıg birse idim kulmga Künde ışı yüksepen yokar ağar Kut devlet verse Tanrım kuluna Her gün işi yükselip yukarı çıkar.
