Karanlıklar İçinde İlk Işık-Herakleitos

Efes’li Herakleitos (İ.Ö. 540-480) deneydışı felsefenin en büyük düşünürüdür. Günümüzün birçok bilimsel gerçeklerini deneysel bilimden yüzyıllarca önce şaşırtıcı bir sezişle kavramış bulunuyordu. Çağdaşlarını öylesine aşmıştı ki iyice anlayamadıkları için ona karanlık adını takmışlardı. Çağdaşları bir yana koca Sokrates bile kendisine Herakleitos’un yapıtını okuyan Euripides’e şöyle demiş: Anladıklarım çok güzel öyle sanıyorum ki anlamadıklarım da. Herakleitos’un derinliğine inebilmek için Delos’lu bir dalgıç gerekiyor.

Herakleitos’un etkileri de pek yaygındır. Stoa okulu Herakleitos’tan yola çıkmıştı. Logos öğretisi stoa aracılığıyla Hıristiyanlığa aktarılmıştır. Goethe HölderlinNikolaus ona pek çok şeyler borçludurlar. Hegel Herakleitos’un lojiğime almadığım tek sözü yoktur diyor. Nietzsche şöyle demektedir:

Dünyaya her zaman gerçek gerekecek öyleyse her zaman Herakleitos gerekecek.

Soylu bir ailenin büyük oğluymuş. Büyük oğula kalan kral rahipliğini küçümseyerek kardeşine bırakmış. Yurdunda rejim değiştirecek kadar güçlüymüş tiran Melankomas’ı tiranlığı demokrasiye bırakması için kandırmış. Ama demokrasi de hoşuna gitmemiş ve yalnızlığı yeğleyerek bir köşeye çekilmiş. Efes’liler kendisinden yasalar yapmasını istedikleri zaman karşılık bile vermemiş onlara. Bir gün Artemis tapınağında çocuklarla aşık oynuyormuş. Kendisine şaşkınlıkla bakanlara: Ne şaştınız reziller demiş sizinle birlikte devleti yönetmek daha mı iyi sanki?

Herakleitos çoklukla birlik arasındaki kökten ilişkiyi sezen ve bütün şeylerden bir şey bir şeyden bütün şeyler diyebilen ilk düşünürdür: Benim değil logos’un sesini duyduktan sonra bütün şeylerin bir tek şey olduğunu söylemek bilgeliktir. Bütünle bütün olmayan birlik olanla ikilik olan anlaşma ve anlaşmazlık bütün şeylerden bir şey ve bir şeyden bütün şeyler logos’ta birleşirler (Doğa adlı yapıtından B 50 10 84 a).

Evrendeki sonsuz değişmeyi sezmişti. Bütün cisimleri yalnız bir ve aynı öğenin değişmeleri saymaktadır: Gündüz gece kış yaz savaş barış tokluk açlık ateşin tütsülük buharlarla bir araya gelince her birinin kokusuna göre adlanması gibibaşkalaşıp değişir. Aynı şeydir yaşayanla ölmüş uyanıkla uyuyan gençle yaşlı. Çünkü bunlar değişince ötekilerdir ve ötekiler değişince de bunlardır. Ölümsüzler ölümlüler ölümlüler ölümsüzlerdir çünkü bunların hayatı onların ölümü onların hayatı da bunların ölümüdür. Soğuk ısınır sıcak soğur yaş kurur kuru nemlenir. Birbirine karşı olan birlikte giden birbirinden ayrılanlardan en güzel uyarlık (harmonia). Görünmez uyarlık görünenden daha güçlüdür. Kendinde ikilik olan şeyin logos’ta nasıl uyuştuğunu anlamazlar ters yana dönen uyarlık yayla lyra’da olduğu gibi.

Yayın adı hayattır işiyse ölüm. Ama savaşın (polemos) ortaklaşa ve herkes için olduğunu ve her şeyin kavgaya ve zorunluğa göre olduğnnu bilmek gerek. Savaş (polemos) bütün şeylerin babasıdır; birtakımlarına Tanrı olduğunu bildirirbirtakımlarına insan birtakımını köle yapar birtakımınıysa özgür. Karma içkide de katılanlar karıştırılmayınca birbirinden ayrılırlar (Doğa adlı yapıtından B 91 67 8862 126 8 54 51 48 80 53 125).

Herakleitos’a göre her şey değiştiği halde değişmeden kalan bir şey vardır ki logos’tur.

Logos her şeyin nedeni olan tanrıca bir evren yasasıdır. Logos’un tam anlamı Yunancadan başka bir dille çevrilemiyor.

Söz anlam düşünce akıl anlamlarının tümünü birden kapsayan bir sözcüktür logos. Sonsuzdan gelen ve sonsuza giden logos kendini karşıtlıklar ve çelişmelerle vermektedir. Logos bu karşıtlıklar ve çelişmelerle sürekli olarak gelişir ve serpilir. Ama bütün bu çelişmelerin ve karşıtlıkların içinde bir ve değişmeden kalır. Herakleitos bu sonuca kendi deyişiyle şöyle varmıştır: Kendi kendimi araştırdım (Doğa adlı yapıtından B 101).

Logos evrenin en büyük gücüdür. Blosom oğlu Ephesos’lu Herakeitos der ki:

Öğretinin ne demek istediğini anlamak için insanlar logos’un sonsuz olduğu kadar sonsuz olarak anlayışsız olacaklar duymadan önce de duyduktan sonra da. Çünkü her şey bu logos’a uygun olduğu ve kendileri de her an bunu denemekte oldukları halde denemesizlere benzerler. İnsanlar uyanıkken yaptıklarının farkında değildirlertıpkı uykudayken olanları unuttukları gibi.
Düşünce insanların hepsinde ortaklaşadır. Ortaklaşa olan şeye uymalıdır.
Nasıl ateşe yaklaştırılan kömürler başkalaşarak ateşlenirler ve uzaklaştırılarak kömürleşirlerse ruhumuz da ortaklaşa olanın ardından gitmekle logos’tan pay alırardından gitmezse logos’suz kalır. Akılla konuşmak isteyenler herkeste ortaklaşa olanla kendilerini güçlendirmelidirler tıpkı yasayla kent gibi ve çok daha güçlü olarak. Çünkü insanların bütün yasaları bir tek yasadan beslenirler. Çünkü bu biricik yasa egemenliğini dilediği kadar genişletebilir herkes ve her şeye yettiği gibi artar bile. En çok ve sürekli olarak bir arada bulundukları şey olan logos’la bile anlaşamıyorlar (çoklar) ve her gün karşılaştıkları şeyler onlara yabancı geliyor.

Güven olmayınca logos tanımanın elinden kurtulur. İçlerinden ne kadar çoğu bunlarla karşılaşsa da çoklar böyle şeyleri düşünmezler öğrenseler de tanımazlar. Fakat kendilerine öyle görünürler. En inanılırın tanıyıp bildiği saklayıp koruduğu öyle görünen şeylerdir. Ama hiç kuşku yok ki Hak Tanrıçası yalanların uydurucularını ve tanıklarını yakalatacaktır. Ne dinlemesini ne de konuşmasını bilen kişiler işittikten sonra anlayışsızdırlar sağırlara benzerler varlıklarıyla yoklukları birdir sözü bunu onlara kanıtlar (Doğa adlı yapıtından B 1 2 A 16 B 114 72 86 17 28 19 34).

Herakleitos her şey ancak karşıtların kavgasından doğar demekle DİYALEKTİĞİ pek güçlü olarak kavramıştır:

Varlık yokluğu yokluk varlığı doğurur. Varlık ve yokluk olmak ve olmamakyaşamak ve ölmek bir ve aynı şeylerdir. Bunlar aynı şey olmasaydılar değişerek birbirleri olamazlardı yokluk varlığa varlık yokluğa ölüm hayata ve hayat ölüme geçemezdi. Daire çemberi içinde başlangıç ve son aynı yerde birleşirler. Keçeci mengenesinin doğru ve eğri yolu bir ve aynıdır.

İyiyle kötü bir ve aynı şeydir. Hekimler kesip dağlayıp üstelik karşılığını isterlersanki hastalıklar bunu bedava yapınıyormuş gibi. Zaman oynayan dama taşı süren bir çocuktur. Olduğu yerde kalan hiçbir şey yoktur. Aynı ırmaklara girenlerin üstüne hep başka sular akar. Aynı ırmaklara hem giriyoruz hem girmiyoruz hem biziz hem değiliz (Doğa adlı yapıtından B 103. 59 60 58 42; A 6 5; M 12 49a).

Ne var ki insanlara vaktinden önce verilmiş bu kadar gerçek çok geliyor. O çağın seçkin düşünürleri bile başta Sokrates olmak üzere Herakleitos’un bu sözlerinden pek bir şey anlamıyorlar. İnsanları tatlı düşlere sürükleyerek günlük acılarını yaşam sıkıntılarını yoksulluklarını biraz olsun unutturabilmek için fizikötesi düşler gerek.

*
Orhan Hançerlioğlu/Düşünce Tarihi