Ses Uyumları - Büyük Ünlü Uyumu

'Türkçe-Edebiyat' forumunda sha. tarafından 10 Eki 2009 tarihinde açılan konu

Konu etiketleri:
  1. sha.

    sha. ..daha çirkin, daha huysuz

    [​IMG]

    Büyük ünlü uyumu ya da kalınlık - incelik kuralı, Türkçe kelimelerin ayırt edilmesinde kullanılan ses uyumlarından birisidir.

    Kural:
    Türkçe'de bir sözcüğün birinci hecesinde kalın (ağzın arka tarafından çıkan) bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince (ağzın ön tarafından çıkan) bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur: adım, ağız, ayak, boyunduruk; beşik, bilezik, gelincik, gözlük gibi. Buna büyük ünlü uyumu adı verilir.

    İstisnalar:

    * Büyük ünlü uyumu her Türkçe sözcükte sağlanmayabilir. Bazı sözcükler zamanla ses değişimi ile, bazıları ise diğer etkenlerle Büyük Ünlü Uyumu kurallarının dışında kalmışlardır. Örneğin: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman gibi.

    * Büyük ünlü uyumu, başka dillerden Türkçe'ye geçmiş olan sözcüklerde aranmaz, bu sözcükler Türkçe'ye geçirilirken Büyük Ünlü Uyumu'na uyacak şekilde değişim geçirmezler. Örneğin: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret gibi.

    * Yapı olarak birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Örneğin: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli gibi.

    * -gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor çekim ekleri büyük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmez: akşam-leyin, bakla-*gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor gibi.

    * -daş ( -taş ) eki bazı sözcüklerde büyük ünlü uyumuna uymaz: din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş gibi.

    * -ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz: akşamki, yarınki, duvardaki, yoldaki, ondaki, yazıdaki, onunki gibi.

    * Büyük ünlü uyumuna girmeyen sözcüklere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar: adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık gibi.

    * Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın incelik özelliği gösteren bazı alıntı sözcükler ince ünlülü ekler alır: alkol / alkolü, hakikat / hakikati, helak / helakimiz, kabul / kabulü, kontrol / kontrolü, protokol / protokolü, saat / saate, sadakat / sa*dakatten gibi.
     

Bu Sayfayı Paylaş