Tanım: Belli bir gayeyi gerçekleştirmek üzere bağımsız bir varlık halinde teşkilatlanmış olup haklara ve borçlara sahip olma iktidarı hukuk düzenince tanınmış bulunan şahıs ve mal topluluklarıdır. Türleri: 1.Bünyelerine(İç yapılarına ) Göre: a. Şahıs Toplulukları: Bir hükmi şahıs belli bir gayenin gerçekleştirilmesi amacıyla ve bağımsız bir varlığa sahip olmak üzere şahısların bir araya gelmelerinden doğmakta ise bu hükmi şahıs bir Şahıs Topluluğudur. Onun bünyesini kendisini kurmuş olan şahıslar ve sonradan katılmış olan üyeler oluşturur. Dernekler, şirketler, Devlet, vilayet(İl Özel idaresi), belediyeler ve köyler şahıs topluluğu niteliğindeki hükmi şahıslardır. b. Mal Toplulukları: Bir hükmi şahıs belli bir gayeyi gerçekleştirmek amacıyla ve bağımsız bir varlığa sahip olmak üzere şahısların belli bir malı veya malları bu amaca tahsis etmelerinden meydana gelmekte ise bu hükmi şahıs topluluğu bir mal topluluğudur. Vakıflar ve Kamu Kurumları mal topluluğu niteliğindeki hükmi şahıslardır. 2. Tabi Oldukları Hukuka Göre: a. Kamu hukuku hükmi şahısları: Kamu hukukuna tabi bulunan hükmi şahıslardır. Özel hukuk şahıslarıyla olan ilişkilerinde üstün durumunda bulunurlar. Kendi iradeleriyle kendilerini feshedemezler, mahkeme kararıyla dağıtılamazlar. Kamu İdareleri denilen Devlet, vilayet(İl Özel İdareleri), belediyeler, köyler şahıs topluluğu niteliğindeki kamu hukuku hükmi şahıslardır. Kamu Kurumları; üniversiteler, hastaneler, TRT mal topluluğu niteliğindeki kamu hukuku hükmi şahıslarıdır. c. Özel hukuk hükmi şahısları : Özel hukuka tabi olan hükmi şahıslardır. Bu tür hükmi şahıslar diğer şahıslarla olan ilişkilerinde eşit durumdadırlar. Diğer taraftan bu tür hükmi şahıslar kamu hukuku hükmi şahısları gibi kanunla değil, şahısların iradeleriyle kurulur ve yine kendi iradeleriyle kendilerini feshedebilirler. İktisadi amaç yada kazanç paylaşmak gayesi güden hükmi şahıslara Şirket(ortaklık) denir ki bunlar ticaret kanununa tabidirler. İktisadi amaç gütmeyen hükmi şahıslara da Dernek denir. Bunlar dernekler kanununa tabidirler. Vakıflar da iktisadi amaç gütmezler. HÜKMİ ŞAHSİYETİN BAŞLANGICI: Başlangıç Anını Tespit Eden Sistemler: Hakiki şahsiyetin başlangıç anı , insanın sağ ve tam olarak doğduğu andır. Hükmi şahıslarda ise bir takım sistemler vardır: 1.Serbest Kuruluş Sistemi: Hükmi şahsiyetin başlangıç anı, hukuk düzeninin tespit ettiği şartlara uyulmak kaydıyla kurucuların bu yoldaki iradelerini açıkladıkları andır. Dernekler hakkında geçerlidir. Dernekler tüzüklerinde dernek olarak kurulmak iradesini açığa vurmakla ve kuruluş bildirisiyle eklerini merkezlerinin bulunduğu yerin en büyük mülki amirliğine vermekle hükmi şahsiyet kazanırlar. 2.İzin Sistemi: Ruhsat Sistemi de denilen izin sistemine göre, bir hükmi şahsın doğabilme si için devletten bu yolda izin alması gerekir. Şahsiyetin başlangıç anı İznin verildiği an dır. Milletler arasında beraberlik yapmasında fayda umulan derneklerin kurulmasında veya bu tür derneklerin Türkiye de şube açmasında söz konusu olur. İzin verecek makam Bakanlar Kuruludur. Esnaf ve küçük sanatkarlar dernekleri de Ticaret ve Sanayi Bakanlığından izin almak suretiyle kurulurlar. Sermaye Şirketleri ise (Anonim ve Limited) Ticaret ve Sanayi Bakanlığından izin ve tescil yoluyla kurulurlar. 3. Tescil Sistemi: Resmi bir sicile tescil ile kurulur. Vakıflar ile Şahıs Şirketleri(Kollektif ve komandit) tescil sistemine göre kurulurlar. HÜKMİ ŞAHIS EHLİYETLERİ: 1.Hak Ehliyeti: Hak ehliyeti, hak ve borç sahibi olabilme yani hakların borçların süjesi olabilme iktidarıdır. Cins, yaş gibi insanlara ait hakların dışındaki başka hakları vardır. Şahsiyet hakları vardır. Böylece manevi bütünlüklerine, adlarına, iktisadi bütünlüklerine karşı haksız saldırılarda bulunulduğu takdirde dava açma hakkı vardır. 2.Fiil Ehliyeti: Fiil ehliyeti, bir şahsın bizzat kendi fiil ve muameleleriyle kendi lehine haklar ve aleyhine borçlar yaratabilme iktidarıdır. Hükmi şahısların fiil ehliyeti, kanuna ve tüzüklerine göre lüzumlu organlara sahip oldukları andan itibaren başlar. Hükmi şahısların fiil ehliyetlerini kullanabilmeleri için bazı organlara sahip olmaları gerekir. Organları: 1. Kanuni Organlar: Kanundan dolayı bir hükmi şahsın mutlaka sahip olması gereken organlardır. Örneğin derneklerde Genel Kurul, Yönetim Kurulu, Denetleme Kurulu bulunması zorunludur. Vakıfların da kanuni organı vardır bu; Yönetim Kuruludur. 2. İradi Organlar : Bir hükmi şahsın gayesine erişebilmesi için lüzumlu olan organlardır. Örneğin bir dernek de haysiyet divanı, danışma kurulu gibi organlar mevcut olabilir. *Hükmi şahısların, hukuki muamele ehliyeti, haksız fiillerden sorumlu olma ehliyeti, dava ehliyeti vardır. Ancak bir hükmi şahıs, gayesiyle yakından ilişkili bulunmayan bir hukuki muamele yapamaz. Hükmi şahısların fiil ehliyetlerinin gayeleri ile sınırlandırılmış olmasına tahsis prensibi(ultra-vires) denir. HÜKMİ ŞAHSİYETİN SONA ERMESİ: 1.İnfisah(Dağılma): Bir hükmi şahsın belli hallerde herhangi bir işleme veya karara lüzum olmaksızın kendiliğinden sona ermesidir. Kendiliğinden dağılmanın sebepleri: -gayenin gerçekleşmiş olması -gayenin gerçekleşmesinin imkansız hale gelmesi( derneklerde durum yönetim organı tarafından sicile tescil ettirilir.) -sürenin geçmiş olması -yönetim kurulunu kuramayacak hale gelme (derneklerde Y.K. 5 kişiden az olamaz) -Aciz haline düşme (borçları mevcudundan çok fazla olur ve bunları bir türlü ödeyemezse kendiliğinden sona erer.) -Üstüste iki olağan genel kurul toplantısının ylapılamaması -Kuruluş amaç ve şartlarını kaybetme -İlk genel kurul toplantısının yapılamaması(dernekler, tüzüklerinin yayınlandığı günü izleyen 6 ay içinde ilk genel kurul toplantılarını yapmak ve organlarını oluşturmak zorundadır.) 3. Fesih (Dağıtılma): Hükmi şahsın herhangi bir kararla ortadan kaldırılması demektir. -Kendi yetkili organının kararıyla (fesih kararı vermeye yetkili olan organ, derneğin genel kuruludur. Derneğin feshi, yönetim kurulu tarafından 5 gün içinde mahallin en büyük mülki amirliğine yazı ile bildirilir.) -Yargısal bir kararla (mahkeme hükmüyle karar verilir. Gayenin hukuka, ahlaka, ve adaba aykırı hale gelmesi, Dernekler kanunun emredici hükümlerine uyulmamış olması, Suç kaynağı haline gelme gibi durumlarda mahkeme kararıyla fesih yoluna gidilir.) -İdari bir kararla (Milletler arası beraberlik yapmasından fayda umularak Türkiye de kurulmasına veya şube açılmasına izin verilen dernekler, kanunlarımıza ve ulusal çıkarlarımıza uymadığı takdirde İç işleri Bakanlığının önerisi üzerine Bakanlar Kurulunun kararıyla kapatılır. *Gerek derneklerin gerekse vakıfların feshine karar verecek olan mahkeme asliye hukuk mahkemesidir. Fakat bir şahıs topluluğu olan siyasi partilerin feshine anayasa mahkemesi karar verir. Sona Ermenin Sonuçları: Hükmi şahsiyet sona erince ilk defa onun mallarının tasfiyesi işlemine girişilir. Tasfiyeden arta kalan malların ne olacağı tüzüklerinde belirtilmişse ona göre dağıtılır. Belirtilmemişse bütün para , mal ve hakları Hazineye intikal eder.
