Kişi Ekleri

Fiillere gelerek hareketin hangi kişi tarafından yapıldığını belirten eklerdir.
Kişi eki kip ekinden sonra gelir.

“yıkadım” → yıka – dı – m
1. tekil kişi eki

Bu örnekte kişi eki “–m” “yıka–” hareketinin kim tarafından yapıldığını belirtmiştir. Fiile kişi anlamı kazandırmıştır. “yıka–” fiili geçmişte 1. tekil kişi (ben) tarafından yapılmıştır. Kişi eki kip ekinden sonra gelmiştir.

“dökeceksin” → dök – ecek – sin
2. tekil kişi eki

Bu örnekte kişi eki “–sin” “dök–” hareketinin kim tarafından yapıldığını belirtmiştir. Fiile kişi anlamı kazandırmıştır. “dök–” fiili gelecek zamanda 2. tekil kişi (ben) tarafından yapılacaktır. Kişi eki kip ekinden sonra gelmiştir.

Kişi ekleri kiplere göre değişir. Türkçede dört çeşit kişi eki vardır.

Birinci tip kişi ekleri; geniş zaman şimdiki zaman duyulan geçmiş zaman gelecek zaman ve gereklilik kipleriyle kullanılır.

1. tekil kişi eki –im 1. çoğul kişi eki –iz
2. tekil kişi eki –sin 2. çoğul kişi eki –siniz
3. tekil kişi eki ― 3. çoğul kişi eki –ler

İkinci tip kişi ekleri; görülen geçmiş zaman ve şart kipleriyle kullanılır.
1. tekil kişi eki –m 1. çoğul kişi eki –k
2. tekil kişi eki –n 2. çoğul kişi eki –niz
3. tekil kişi eki ― 3. çoğul kişi eki –ler

Üçüncü tip kişi ekleri; sadece istek kipiyle kullanılır.
1. tekil kişi eki –yim 1. çoğul kişi eki –lim
2. tekil kişi eki –sin 2. çoğul kişi eki –siniz
3. tekil kişi eki ― 3. çoğul kişi eki –ler

Dördüncü tip kişi ekleri; sadece emir kipiyle kullanılır.
1. tekil kişi eki ― 1. çoğul kişi eki ―
2. tekil kişi eki ― 2. çoğul kişi eki –in –iniz
3. tekil kişi eki –sin 3. çoğul kişi eki –ler

NOT: Kişi ekleri kiplere göre değişiklik gösterebilir. Aynı kişi anlamı farklı kiplerde farklı kişi ekleriyle sağlanabilir.

yürü – yor – uz yürü – dü – k yürü – y – e – lim
1. ç.k.e. 1. ç.k.e. 1. ç.k.e.
(şimdiki zaman kipi) (görülen geçmiş zaman kipi) (istek kipi)

NOT: Emir kipi dışında tüm kiplerde fiillerin 3. tekil kişi çekimleri eksiz yapılır. Ek olmamasına rağmen fiilde 3. tekil kişi anlamı vardır.

3. tekil kişi → koşar ( O koşar.) geniş zaman
3. tekil kişi → koşuyor ( O koşuyor.) şimdiki zaman
3. tekil kişi → koştu ( O koştu.) görülen geçmiş zaman
3. tekil kişi → koşmuş ( O koşmuş.) duyulan geçmiş zaman
3. tekil kişi → koşacak ( O koşacak.) gelecek zaman
3. tekil kişi → koşa ( O koşa.) istek
3. tekil kişi → koşmalı ( O koşmalı.) gereklilik
3. tekil kişi → koşsa ( O koşsa.) şart
3. tekil kişi → koşsun ( O koşsun.) emir

Kişi ekleri ekfiil (i–) almış ad soylu sözcüklere de gelir.

Ekfiilin iki görevi vardır: Birinci görevi ad soylu sözcüklere gelerek onların tıpkı bir fiil gibi işlev görmesini sağlar. Ekfiil almış bir ad tıpkı bir fiil gibi kip ve kişi ekleriyle çekimlenebilir. İkinci görevi ise fiillerin basit zamanlı çekimleri üzerine gelerek onları birleşik zamanlı fiillere dönüştürmektir.

Ad soylu sözcüklere gelen ekfiil dört kiple çekimlenir: geniş zaman görülen geçmiş zaman duyulan geçmiş zaman ve şart.

Ekfiilin geniş zaman ve duyulan geçmiş zaman kipleriyle çekimlerinde kişi ekleri şunlardır:

1. tekil kişi eki –im 1. çoğul kişi eki –iz
2. tekil kişi eki –sin 2. çoğul kişi eki –siniz
3. tekil kişi eki ― 3. çoğul kişi eki –ler

“tembel” sözcüğünü ekfiilin geniş zaman kipiyle çekimleyelim.

tembel – im tembel – iz
tembel – sin tembel – siniz
tembel tembel – ler

Ekfiilin geniş zaman kipiyle çekimi diğer kiplerle çekiminden farklıdır. Ekfiilin geniş zaman kipiyle çekiminde ekfiil (i–) ve geniş zaman eki (–r) kullanılmaz. Bu ekler Eski Türkçe döneminde kullanılırken günümüzde kullanımdan düşmüştür. Günümüzdeekfiilin geniş zaman çekimi sadece kişi ekleri kullanılarak yapılır.

“i–” ekfiilinin Eski Türkçedeki biçimi “er–”dir. Ekfiilin geniş zaman çekimi ise “erür” (er–ür) biçimindedir. Konuyu daha iyi kavrayabilmek için “tembel” sözcüğünü hem Eski Türkçedeki hem de günümüzdeki şekliyle geniş zaman kipiyle çekimleyelim.

Eski Türkçe Günümüz Türkçesi
Ad + ekfiil + kip eki + kişi Ad + kişi eki

tembel er – ür men tembel – im
tembel er – ür sen tembel – sin
tembel er – ür tembel
tembel er – ür biz tembel – iz
tembel er – ür siz tembel – siniz
tembel er – ür – ler tembel – ler

“korkak” sözcüğünü ekfiilin duyulan geçmiş zaman kipiyle çekimleyelim.

korkak i– miş – im → korkak – mış – ım
korkak i– miş – sin → korkak – mış – sın
korkak i– miş → korkak – mış
korkak i– miş – iz → korkak – mış – ız
korkak i– miş – siniz → korkak – mış – sınız
korkak i– miş – ler → korkak – mış – lar

Ekfiilin görülen geçmiş ve şart kipleriyle çekimlerinde kişi ekleri şunlardır:

1. tekil kişi eki –m 1. çoğul kişi eki –k
2. tekil kişi eki –n 2. çoğul kişi eki –niz
3. tekil kişi eki ― 3. çoğul kişi eki –ler

“şişman” sözcüğünü ekfiilin görülen geçmiş zaman kipiyle çekimleyelim.

şişman i– di – m → şişman – dı – m
şişman i– di – n → şişman – dı – n
şişman i– di → şişman – dı
şişman i– di – k → şişman – dı – k
şişman i– di – niz → şişman – dı – nız
şişman i– di – k → şişman – dı – lar

“çirkin” sözcüğünü ekfiilin şart kipiyle çekimleyelim.

çirkin i– se – m → çirkin – se – m
çirkin i– se – n → çirkin – se – n
çirkin i– se → çirkin – se
çirkin i– se – k → çirkin – se – k
çirkin i– se – niz → çirkin – se – niz
çirkin i– se – k → çirkin – se – ler

NOT: İyelik ekleri ile kişi ekleri birbirine karıştırılmamalıdır.
İyelik ekleri adlara gelir kişi ekleri fiillere gelir. İyelik ekleri varlığın kime ya da neye ait olduğunu belirtir kişi ekleri ise hareketin kim tarafından yapıldığını belirtir.

çanta – n dök – tü – n
ad 2. tekil iyelik eki fiil 2. tekil kişi eki

“çanta” sözcüğünün türü addır. İyelik eki ada gelerek varlığın kime ait olduğunu belirtmiştir. Çanta ikinci tekil kişiye aittir. “dök–” sözcüğünün türü fiildir. Kişi eki fiile gelerek hareketin kim tarafından yapıldığını belirtmiştir.

*
Alıntı